GR
EN
1.2. Διακυβέρνηση, επικοινωνία και επίλυση διενέξεων σε τοπικό επίπεδο
Δρ. Βιβή Ρουμελιώτου
Εταιρία Προστασίας Πρεσπών
Διακυβέρνηση προστατευόμενων περιοχών
Τα τελευταία 50 χρόνια, τόσο στην περιοχή μας όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, έχουν δημιουργηθεί πάρα πολλοί θεσμοί, και έχουν θεσπιστεί και εξελιχθεί νόμοι και πολιτικές για τη διατήρηση των υγρότοπων, ωστόσο η εφαρμογή τους είναι στις περισσότερες περιπτώσεις αναποτελεσματική και δεν διασφαλίζει αποτελεσματική προστασία και διαχείριση. Η διεθνής συζήτηση για τους παράγοντες που καθορίζουν αυτή την πραγματικότητα επικεντρώνεται στη λεγόμενη «διακυβέρνηση των προστατευόμενων περιοχών», αναζητώντας μοντέλα «χρηστής διακυβέρνησης», τα οποία σήμερα θεωρούνται κρίσιμα για την προστασία και διαχείριση της φύσης σε μακροπρόθεσμη βάση.
Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζουμε αυτές τις έννοιες και συζητούμε γιατί είναι σημαντική η «χρηστή διακυβέρνηση». Εξετάζουμε επίσης τους βασικούς τύπους διακυβέρνησης που έχουν αναπτυχθεί και εφαρμόζονται σε προστατευόμενες περιοχές σε ολόκληρο τον κόσμο.
- Ο κεντρικός ρόλος των τοπικών κοινωνιών και των ενδιαφερόμενων μερών στη διακυβέρνηση προστατευόμενων περιοχών
Στο παρελθόν, στον αναπτυγμένο κόσμο, η εξουσία και η δικαιοδοσία για τη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών, και ιδίως των υγρότοπων, ανήκε στο κεντρικό κράτος, με λίγες μόνο εξουσίες να είναι αποκεντρωμένες σε περιφερειακές αρχές. Ωστόσο, καθώς η διατήρηση της φύσης αποτελούσε ανέκαθεν χαμηλή προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις και τις αρμόδιες δημόσιες υπηρεσίες, οι τελευταίες ήταν συνήθως αδύναμες και, ως εκ τούτου, το μοντέλο αυτό είχε περιορισμένη αποτελεσματικότητα και αποτελέσματα. Σταδιακά εμφανίστηκαν και εξαπλώθηκαν νέα μοντέλα διακυβέρνησης, με αυξανόμενη συμμετοχή μη κρατικών φορέων (τοπικοί φορείς και κοινωνία των πολιτών). Στη σύγχρονη σκέψη επικρατεί ότι η διατήρηση και η διαχείριση των οικοσυστημάτων, και ιδίως των υγρότοπων, γύρω από τους οποίους ζουν οι τοπικές κοινότητες, επιτυγχάνεται καλύτερα μέσω της οικοδόμησης εμπιστοσύνης και της κατανομής ευθυνών μεταξύ όσο το δυνατό περισσότερων τοπικών φορέων, ομάδων συμφερόντων και ενδιαφερομένων. Παρακάτω, διερευνούμε γιατί συμβαίνει αυτό, και παρουσιάζουμε βασικά στοιχεία βέλτιστης συμμετοχικής διακυβέρνησης που λειτουργεί για την επίτευξη βιώσιμων συμβιβασμών για τη διατήρηση και βιώσιμη ανάπτυξη.
Η πρακτική της διακυβέρνησης των υγρότοπων στην Πρέσπα, Ελλάδα
- Πριν από την Επιτροπή Διαχείρισης Υγρότοπου (1974-2007)
Από τη δεκαετία του 1970 έως τις αρχές της δεκαετίας του 2000 εφαρμοζόταν το παλαιό μοντέλο στον υγρότοπο της Μικρής Πρέσπας, στην Ελλάδα. Η δασική υπηρεσία ήταν υπεύθυνη για τη διαφύλαξη της προστατευόμενης περιοχής, ενώ η τοπική κοινωνία διαχειριζόταν de facto τον υγρότοπο προκειμένου να καλύψει τις ανάγκες των δραστηριοτήτων του πρωτογενούς τομέα, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες του οικοσυστήματος με συστηματικό τρόπο. Κατά τα τελευταία έτη αυτής της περιόδου πραγματοποιήθηκαν έντονες συζητήσεις σχετικά με τη βέλτιστη διακύμανση της στάθμης των υδάτων της Μικρής Πρέσπας και καλλιεργήθηκε το έδαφος για τη δημιουργία ενός ώριμου συστήματος συμμετοχικής διακυβέρνησης για τον υγρότοπο.
- Η Επιτροπή Διαχείρισης Υγρότοπου (ΕΔΥ)
Αυτό το πολυ-συμμετοχικό όργανο ιδρύθηκε το 2007, ύστερα από πρόταση της ΕΠΠ, προκειμένου να καταστεί δυνατή η λήψη αποφάσεων σχετικά με τη διαχείριση από τον Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών του θυροφράγματος που ρυθμίζει τη στάθμη των υδάτων της Μικρής Πρέσπας, το οποίο είχε κατασκευαστεί λίγα χρόνια νωρίτερα,. Η στάθμη των υδάτων έχει έκτοτε αντιμετωπιστεί, στο βαθμό που το επιτρέπουν οι κλιματικές συνθήκες, με τρόπο που να εξυπηρετεί στο μέγιστο δυνατό βαθμό τόσο τις ανάγκες της γεωργίας όσο και του λιμναίου οικοσυστήματος,. Η Επιτροπή Διαχείρισης Υγρότοπου είναι ένα συμβουλευτικό όργανο στον Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών, και απαρτίζεται από εκπροσώπους διαφόρων κλάδων του πρωτογενούς τομέα των Πρεσπών, τις τοπικές και περιφερειακές αρχές, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και την ΕΠΠ.
Από το 2008 έως σήμερα, το εύρος αρμοδιοτήτων της έχει επεκταθεί. Επί του παρόντος συνεδριάζει στην αρχή του υδρολογικού έτους για να αξιολογήσει τις διαχειριστικές ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν το προηγούμενο έτος σχετικά με τον χειρισμό του θυροφράγματος, την κοπή και βόσκηση της βλάστησης της παραλίμνιας ζώνης, καθώς και τα μέτρα για την προστασία των υδρόβιων πτηνών και των ψαριών. Στη συνέχεια συζητά και διατυπώνει συστάσεις για τη διαχείριση που θα πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια του τρέχοντος υδρολογικού έτους. Σε αυτό το κεφάλαιο εξετάζουμε πιο προσεκτικά τον τρόπο λειτουργίας αυτού του φορέα, και ποια βήματα ακολουθεί για τη συζήτηση επί των θεμάτων που βρίσκονται στο τραπέζι και την επίτευξη συναίνεσης. Επίσης συζητούμε πώς, τα τελευταία χρόνια, αυτός εισήλθε σε μια πιο περίπλοκη φάση οργάνωσης της διαχείρισης υγρότοπων, με τους παραγωγούς του πρωτογενούς τομέα να συμμετέχουν ενεργά όχι μόνο στη λήψη αποφάσεων, αλλά και σε πραγματικές επιτόπιες δραστηριότητες διαχείρισης. Είναι χαρακτηριστικό της αξίας και της δυναμικής του εν λόγω συστήματος διακυβέρνησης ότι το 2014 ήταν ένα από τα έξι υποψήφια για το βραβείο EU NATURA 2000 στην κατηγορία «Συμφιλιώνοντας συμφέροντα και αντιλήψεις».
Όπως πάντα στην πραγματική ζωή ωστόσο, υπάρχουν επίσης δυσκολίες και κίνδυνοι που αξίζει να επισημανθούν σε σχέση με αυτό το μοντέλο. Υπάρχει επίσης ανάγκη για ενημέρωση και συμμετοχή μιας ευρύτερης ομάδας ενδιαφερόμενων μερών στη διαχείριση των υγρότοπων της Μικρής Πρέσπας – εκείνων που εδράζονται στις γειτονικές χώρες που μοιράζονται τις λίμνες, την Αλβανία και τη Βόρεια Μακεδονία.
Διδάγματα που αντλήθηκαν
Τέλος, παρουσιάζουμε συμπεράσματα και διδάγματα από τη θεωρία και την πρακτική που συζητήσαμε προηγουμένως. Τα βασικά στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη συνοψίζονται ως εξής:
- Η διατήρηση και διαχείριση των υγρότοπων απαιτεί μια συνεκτική και χωρίς αποκλεισμούς προσέγγιση και όχι μια μονόπλευρη αντίληψη για τους ανθρώπους ως «προστάτες» ή αντίστροφα ως «εχθρούς» της φύσης·
- Η συμμετοχική διαχείριση των υγρότοπων με βάση την κοινότητα ως συνεχής διαδικασία ευέλικτης και προσαρμοστικής διαχείρισης είναι η βέλτιστη πρακτική που πρέπει να ακολουθηθεί·
- Οι επιστημονικές οικολογικές γνώσεις και τα κοινωνικο-οικονομικά οφέλη συμπεριλαμβανομένων των μη-οικονομικών, πρέπει να συνδυάζονται για τη βέλτιστη διαχείριση των υγρότοπων·
- Το μοντέλο της Μικρής Πρέσπας μπορεί να εμπνεύσει άλλους, όμως δεν αποτελεί μια συνταγή που μπορεί να αντιγραφεί·
- Τα βασικά στοιχεία ενός αποτελεσματικού συστήματος διαχείρισης υγρότοπων είναι η κατανόηση από όλους τους συμμετέχοντες της κοινής ευθύνης τους και του συγκεκριμένου ενδιαφέροντος κάθε ενδιαφερόμενου μέρους για τη διατήρηση του υγρότοπου, αλλά και η παραδοχή ότι η επιτυχία και τα απτά αποτελέσματα δεν έρχονται εν μια νυκτί αλλά απαιτούν χρόνο και μακροπρόθεσμους στόχους και προσπάθεια.
Further reading:
For more details on the Wetland Management Committee and the history of stakeholder involvement in the Prespa protected area in Greece, see
NATURA 2000 award Application 2014 and
Myrsini Malakou, «Traditional ecological knowledge, conservation and socio-ecological perspectives in the Prespa transboundary Park», Chapter 5.2, page 329 in Papayannis, T. and Pritchard, D. E. (2011), Culture and Wetlands in the Mediterranean: an Evolving Story, Athens, Med-INA.
For a general introduction on the systems of protected areas in the region of SE Europe, see
For further reading on the governance of protected areas worldwide, see
Borrini-Feyerabend, G., N. Dudley, T. Jaeger, B. Lassen, N. Pathak Broome, A. Phillips and T. Sandwith (2013). Governance of Protected Areas: From understanding to action. Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 20, Gland, Switzerland: IUCN. xvi + 124pp; and
G. L. Worboys, M. Lockwood, A. Kothari, S. Feary and I. Pulsford (eds) (2015) Protected Area Governance and Management, ANU Press, Canberra (Chapter 14. Engagement and Participation in Protected Area Management: Who, why, how and when?)
For a more in-depth study of participatory (multi-level) environmental governance, see
