1.3. Οι λίμνες των Πρεσπών: το υγρο-γεωλογικό και κλιματικό πλαίσιο

Δρ. Tim van der Schriek

Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

Η γεωμορφολογία των Πρεσπών

Οι λίμνες των Πρεσπών καταλαμβάνουν μια τεκτονική λεκάνη περιτριγυρισμένη από βουνά, η οποία βυθίζεται. Οι λίμνες συνορεύουν με αδιαπέραστα γρανιτικά πετρώματα προς τα βόρεια και τα ανατολικά. Οι βροχοπτώσεις στα βόρεια και ανατολικά βουνά προκαλούν πολλές επιφανειακές απορροές, διάβρωση και μεταφορά ιζημάτων. Εκεί όπου οι πολυάριθμοι μικροί ποταμοί εξέρχονται από το ορεινό μέτωπο, έχουν δημιουργήσει εκτεταμένες προσχωσιγενείς πεδιάδες με υγρότοπους, που συνορεύουν με τις βόρειες και ανατολικές πλευρές των Πρεσπών.

Δυτικά της λεκάνης υπάρχουν ασβεστολιθικά βουνά που περιέχουν εκτεταμένα καρστικά συστήματα που δημιουργήθηκαν από τη διάλυση του βράχου από το νερό. Τα περισσότερα νερά της βροχής που πέφτουν σε αυτά τα βουνά εξαφανίζονται σε αυτά τα υπόγεια συστήματα. Τα λίγα ρέματα στη δυτική πλευρά της λίμνης δεν μεταφέρουν πολλά ιζήματα, καθώς ο ασβεστολιθικός βράχος διαλύεται και παρέχει μόνο περιορισμένες ποσότητες πηλού, λάσπης και άμμου που μπορούν στη συνέχεια να μεταφερθούν και να αποτεθούν. Επομένως αυτή η πλευρά της λίμνης χαρακτηρίζεται από μικρές μόνο προσχωσιγενείς πεδιάδες και υγρότοπους που βρίσκονται ανάμεσα στους βράχους από ασβεστόλιθο. Στη δυτική πλευρά της Μεγάλης Πρέσπας, το νερό βρίσκεται σε άμεση επαφή με τον ασβεστόλιθο, ενώ το νερό της Μεγάλης Πρέσπας ρέει μέσω ρωγμών στη λίμνη της Aχρίδας, η οποία βρίσκεται σε χαμηλότερο κατά 160 μέτρα υψόμετρο.

Η συνολική εισροή των υπόγειων υδάτων και των ποταμών στη λίμνη δημιουργείται από τα κατακρημνίσματα εντός της λεκάνης απορροής. Οι ετήσιες διακυμάνσεις της στάθμης της λίμνης συνδέονται στενά με τη συνολική βροχόπτωση κατά τη διάρκεια της υγρής περιόδου (από τον Οκτώβριο έως τον Απρίλιο). Οι κυρίαρχοι βόρειοι και νότιοι άνεμοι δημιουργούν σημαντική κυματική δράση στη Μεγάλη Πρέσπα, και τα αριστερόστροφα ρέματα νερού αναδιανέμουν τα εισερχόμενα ιζήματα του ποταμού γύρω από τις ακτές της λίμνης. Η κυματική δράση είναι πολύ πιο περιορισμένη στη Μικρή Πρέσπα και τα ιζήματα των ρεμάτων παραμένουν κοντά στις εκβολές των ρεμάτων.

Ο προσχωσιγενής ισθμός που χωρίζει τη Μεγάλη από τη Μικρή Πρέσπα έχει σχηματιστεί από ιζήματα που μεταφέρθηκαν από τον ποταμό του Αγίου Γερμανού. Αυτά τα ιζήματα αναδιανεμήθηκαν μέσω κυματικής δράσης κατά μήκος των ακτών του ισθμού. Τα τελευταία 10,000 χρόνια, η δράση των κυμάτων, η παροχή ιζημάτων και οι διακυμάνσεις της στάθμης των υδάτων αλληλεπίδρασαν για να σχηματίσουν τον ισθμό. Αυτός βρίσκεται κάτω από οριζόντια και κατακόρυφα συσσωρευμένες εναποθέσεις στην παραλία· η επιφάνειά του εμφανίζει εξάρσεις και υφέσεις που είναι παράλληλες με την ακτογραμμή. Ορισμένες από αυτές τις κοιλότητες είναι πολύ βαθιές και πλατιές, αλλά και γεμάτες με νερό, όπως είναι για παράδειγμα οι Βρωμολίμνες, που αποτελούν μια σημαντική τοποθεσία για το φώλιασμα των πουλιών.

Στάθμη υδάτων στις λίμνες των Πρεσπών

Η στάθμη του νερού στις λίμνες των Πρεσπών έχει παρουσιάσει διακυμάνσεις μέχρι και 10 μέτρων στο παρελθόν. Μέχρι τη δεκαετία του 1950, οι λόφοι που περιβάλλουν τη λεκάνη απορροής ήταν ως επί το πλείστον γυμνοί λόγω των εντατικών χρήσεων γης, κυρίως της βόσκησης από κοπάδια αιγοπροβάτων, οδηγώντας σε υψηλά ποσοστά διάβρωσης και μεταφοράς ιζημάτων από τα ρέματα, καθώς και υψηλές επιφανειακές απορροές. Η μείωση των πιέσεωναπό τις χρήσεις γης στα υψηλότερα μέρη των βουνών από τη δεκαετία του 1950 είχε ως αποτέλεσμα την αναδάσωση και/ή την αναβλάστηση της περιοχής καθώς και μια μείωση στη διάβρωση, τη μεταφορά ιζημάτων και την επιφανειακή απορροή.

Οι διακυμάνσεις της στάθμης του νερού ήταν ίδιες στις δύο λίμνες, καθώς αυτές συνδέονταν μέσω ενός φυσικού καναλιούστον ισθμό. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 κατασκευάστηκε ένας υδατοφράκτης για να αποτρέπει την ελεύθερη απορροή του νερού της λίμνης. Η στάθμη του νερού της Μεγάλης Πρέσπας έπεσε απότομα κατά 5-6 μέτρα μεταξύ 1987-1995, κατά τη διάρκεια ενός περιφερειακού επεισοδίου ξηρασίας και έκτοτε συνεχίζει να μειώνεται.

Η μακροπρόθεσμη πτώση της στάθμης του νερού είναι αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής και της άντλησης νερού. Υπήρξε μια σταδιακή αύξηση της άντλησης νερού από την λεκάνη απορροής της λίμνης από τη δεκαετία του 1950, κυρίως για την αρδευόμενη γεωργία με τη μορφή εντατικής καλλιέργειας φασολιών και μήλων στην Ελλάδα και τη Βόρεια Μακεδονία αντίστοιχα, αλλά και για αστική χρήση. Χωρίς αυτή την άντληση νερού, η στάθμη του νερού της Μεγάλης Πρέσπας πιθανότατα θα ήταν τουλάχιστον 2 μέτρα υψηλότερη σήμερα. Η Μικρή Πρέσπα είναι τώρα περίπου 6-8 μέτρα υψηλότερη σε σχέση με τη Μεγάλη Πρέσπα. Αυτή η διαφορά ύψους προκαλεί μια σημαντική υπόγεια ροή νερού μέσω του διαπερατού ισθμού, από τη μικρότερη και υψηλότερα ευρισκόμενη λίμνη προς την χαμηλότερα ευρισκόμενη Μεγάλη Πρέσπα.

Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Συνοπτικά, οι αλλαγές στη μεταφορά ιζημάτων από τα ποτάμια και στην εισροή νερού επηρεάζονται έντονα από τις χρήσεις γης και τις μεταβολές του κλίματος. Με τη σειρά τους αυτές οι αλλαγές και η διαχείριση των υδάτων των λιμνών επηρεάζουν τη διακύμανση της στάθμης των λιμνών, τη ροή των υδάτων μεταξύ των λιμνών και τα πρότυπα διάβρωσης των ακτών και εναπόθεσης ιζημάτων.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

van der Schriek, T. and Giannakopoulos, C. (2017), Determining the causes for the dramatic recent fall of Lake Prespa (SW Balkan). Hydrological Sciences Journal 7: 1131-1148.

https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02626667.2017.1309042

van der Schriek, T. and Giannakopoulos, C. (2018), Tracing climate-driven water level fluctuations of Lake Prespa (Greece) to lacustrine beach ridge sediments: a modern case study to facilitate past lake level reconstruction. Journal of Paleolimnology 60:31–50.

https://doi.org/10.1007/s10933-018-0021-4

van der Schriek, T. and Giannakopoulos, C. (2017), Reconstructing absolute water level variability of Lake Prespa (SW Balkans) during the Medieval Climate Anomaly and Little Ice Age from a prograding beach ridge complex. The Holocene 27 (11): 1720-1730. DOI 10.1177/0959683617708449

Αν δεν το έχετε ήδη στον υπολογιστή σας, κάντε λήψη του Google Earth από αυτό το σύνδεσμο https://www.google.com/intl/el/earth/, για να περιηγηθείτε στην εικονική επίσκεψη πεδίου.

Θα χρειαστεί να κατεβάσετε τα αρχεία kmz και να ακολουθήσετε τις οδηγίες που υπάρχουν στην παρουσίαση (στα αγγλικά).

Download Kmz Files