GR
EN
1.4. Ζητήματα και δράσεις διασυνοριακής διαχείρισης υδάτων
Δάφνη Μάντζιου
Εταιρία Προστασίας Πρεσπών
Διασυνοριακή διαχείριση υδάτων: πολυεπίπεδη πρόοδος στη λεκάνη των Πρεσπών
Κύριες έννοιες – επισκόπηση
Κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, η έννοια της διασυνοριακής διαχείρισης των υδάτων εξελίχθηκε σε διάφορους βαθμούς παγκοσμίως. Οι κύριες αρχές του διεθνούς δικαίου για τα ύδατα, συμπεριλαμβανομένης της διασυνοριακής συνεργασίας για συγκεκριμένα ζητήματα, εισήχθησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η νομοθεσία της Ε.Ε. για τα ύδατα, η οποία υιοθετήθηκε δέκα χρόνια αργότερα, παρείχε ένα ισχυρό πλαίσιο πολιτικής για την Ευρώπη, καθώς εφαρμόζεται τόσο στα κράτη μέλη της Ε.Ε., όσο και στις υποψήφιες προς ένταξη χώρες της Ε.Ε., οι οποίες αναθεωρούν σταδιακά το νομικό και θεσμικό τους πλαίσιο καθώς κατευθύνονται προς την προσχώρηση.
Στο κεφάλαιο αυτό ασχολούμαστε με τη διασυνοριακή συνεργασία για τα ύδατα στην Ευρώπη, παρουσιάζοντας την μελέτη της περίπτωσης της λεκάνης των Πρεσπών. Επιχειρούμε να απαντήσουμε στα ακόλουθα ερωτήματα:
- Γιατί οι χώρες που μοιράζονται πόρους γλυκών νερών επιδιώκουν τη συνεργασία;
- Ποιες είναι οι απαιτήσεις της νομοθεσίας της Ε.Ε. για τα ύδατα στις διεθνείς λεκάνες απορροής ποταμών;
- Ποια συστήματα διακυβέρνησης συναντώνται στις κοινές λεκάνες απορροής ποταμών στην Ευρώπη;
- Πώς εξελίχθηκε η διασυνοριακή συνεργασία για τα ύδατα στις χώρες της λεκάνης των Πρεσπών, και ποια είναι τα διδάγματα που έχουν αντληθεί;
Διασυνοριακή συνεργασία σε κοινές λεκάνες απορροής ποταμών στην Ευρώπη
Περισσότερο από το ήμισυ του διαθέσιμου γλυκού νερού στη γη βρίσκεται σε διασυνοριακές λεκάνες απορροής ποταμών, όπου το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού ζει και εξαρτάται από αυτά τα ύδατα. Όταν δύο ή περισσότερες χώρες μοιράζονται υδάτινους πόρους, όπως λίμνες, ποτάμια ή υπόγεια ύδατα, η καθεμία είναι πολύ ευαίσθητη στις πρακτικές των άλλων, καθώς η χρήση νερού σε μια χώρα επηρεάζει αναπόφευκτα την κατάσταση των πόρων σε μια γειτονική χώρα. Μόνο μέσω της συνεργασίας οι χώρες που μοιράζονται μια λεκάνη απορροής ποταμών μπορούν να ανταλλάσσουν πληροφορίες, να αποκτούν ευρύτερη εικόνα της κατάστασης των κοινών υδάτινων πόρων τους και των προκλήσεων που υπάρχουν, και να βρίσκουν λύσεις για τη βέλτιστη διαχείρισή τους προς αμοιβαίο όφελος.
Το 2000, η Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα της Ε.Ε. εισήγαγε μια ολιστική προσέγγιση, υιοθετώντας την έννοια της διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμού, η οποία απαιτεί τη διαχείριση των υδάτινων πόρων εντός των φυσικών υδρολογικών μονάδων τους. Για τα υδατικά οικοσυστήματα που διασχίζουν τα εθνικά σύνορα αυτό απαιτεί τη συνεργασία των κρατών, καθώς και τον σχεδιασμό και τη διαχείριση σε διασυνοριακό επίπεδο.
Η Πρέσπα είναι μία από τις 105 διεθνείς λεκάνες απορροής ποταμών που εντοπίζονται στην Ευρώπη, οι οποίες ποικίλουν ως προς το μέγεθος, τις συνθήκες, τις προκλήσεις και τον βαθμό διεθνούς συντονισμού. Τα πιο προηγμένα Ευρωπαϊκά παραδείγματα περιλαμβάνουν λεκάνες με επίσημη συμφωνία, διεθνείς μηχανισμούς συντονισμού σε λειτουργία και κοινά σχέδια διαχείρισης ποταμών. Αυτό ισχύει για τις πιο σύνθετες κοινές λεκάνες, όπως η λεκάνη του ποταμού Δούναβη, η οποία εκτείνεται σε 19 χώρες, και του Ρήνου που περιλαμβάνει 9 χώρες.
Η λεκάνη των Πρεσπών με μια ματιά
Η λεκάνη των Πρεσπών αποτελείται από δύο αλληλοσυνδεόμενες λίμνες και τις γύρω οροσειρές τους, οι οποίες εκτείνονται γύρω από τα σύνορα τριών χωρών – της Αλβανίας, της Ελλάδας και της Βόρειας Μακεδονίας. Είναι μια κατοικημένη λεκάνη και ένα παγκοσμίως αναγνωρισμένο κομβικό σημείο βιοποικιλότητας, λόγω της εξαιρετικής άγριας ζωής και της οικολογικής σημασίας της. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, και στις τρεις χώρες τμήματα της λεκάνης έχουν χαρακτηριστεί υγρότοποι διεθνούς σημασίας βάσει της Συνθήκης Ramsar και προστατευόμενες περιοχές σε εθνικό επίπεδο.
Ανάμεσα στις παλαιότερες λίμνες της Ευρώπης, η Μικρή και η Μεγάλη Πρέσπα μαζί με την λίμνη Αχρίδα (Βόρεια Μακεδονία/Αλβανία), και την πλέον αποξηραμένη λίμνη Μαλίκ (Maliq) (Αλβανία), σχημάτιζαν την ομάδα των παλαιών Ευρωπαϊκών αδελφών λιμνών, των γνωστών στην αρχαιότητα ως Δασσαρητικές λίμνες. Η Πρέσπα δεν έχει επιφανειακές εκροές και τα νερά της λεκάνης της χύνονται στη Λίμνη Αχρίδα μέσω υπόγειων ρωγμών. Από εκεί μέσω του ποταμού Μαύρος Δρίνος χύνονται στο Δρίνο ποταμό ο οποίος στη συνέχεια εκβάλει στην Αδριατική Θάλασσα.
Η συντριπτική πλειονότητα των αξιόλογων οικοτόπων και ειδών της περιοχής των Πρεσπών εξαρτάται από τις δύο λίμνες και τις διάφορες υδάτινες φλέβες που καταλήγουν σε αυτές. Ωστόσο, οι πόροι γλυκού νερού της Πρέσπας υποβαθμίζονται, λόγω μη-βιώσιμων πρακτικών σε ολόκληρη τη λεκάνη. Η εντατική γεωργία και τα ανεπαρκώς επεξεργασμένα οικιακά και βιομηχανικά λύματα είναι οι κύριοι παράγοντες για την υποβάθμιση της ποιότητας των υδάτων. Τα απαρχαιωμένα δίκτυα άρδευσης και η μη βιώσιμη άντληση νερού επηρεάζουν την ποσότητα του νερού, γεγονός που εντείνει περαιτέρω τις προκλήσεις για την ποιότητα του νερού. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τις αναμενόμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην περιοχή ενδέχεται να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στα ευπαθή οικοσυστήματα, και ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να αντιμετωπιστούν. Σε αντίθεση με τα τρία κράτη των Πρεσπών, το νερό των δύο λιμνών δεν έχει σύνορα και το να διατηρείται αποτελεί κοινή ανάγκη και ευθύνη.
Η εξέλιξη της συνεργασίας για το νερό στην Πρέσπα
Η τριμερής συνεργασία ξεκίνησε το 2000, με την κοινή Πρωθυπουργική «Διακήρυξη του Πάρκου των Πρεσπών για την Προστασία του Περιβάλλοντος και την Αειφόρο Ανάπτυξη των Λιμνών Πρεσπών και των Περιχώρων τους». Η πρώτη διασυνοριακή προστατευόμενη περιοχή που ιδρύθηκε στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, μέσω της δημιουργίας προσωρινών θεσμικών δομών από τα τρία κράτη, το Πάρκο Πρεσπών παρείχε ένα φόρουμ για τον διακρατικό διάλογο, την ανταλλαγή πληροφοριών, την κοινή έρευνα και την υλοποίηση κοινών έργων, την καλλιέργεια εμπιστοσύνης και τον συντονισμό της δράσης μεταξύ των υπευθύνων για τη λήψη αποφάσεων, των βασικών τοπικών φορέων, των διεθνών οργανισμών και της κοινότητας των χορηγών. Κατά τη διάρκεια των ετών της διασυνοριακής συνεργασίας τέθηκαν τα θεμέλια στον τομέα της διασυνοριακής διακυβέρνησης των υδάτων, με τα μέρη να καταλήγουν σε συναίνεση σχετικά με τις προτεραιότητες της συνεργασίας και τη βάση των αρχών διαχείρισης της λεκάνης απορροής που προβλέπονται στη νομοθεσία της Ε.Ε. για τα ύδατα.
Δέκα χρόνια αργότερα, το 2010, τα κράτη αναβάθμισαν τη δέσμευσή τους για συνεργασία υπογράφοντας μια δεσμευτική «Διεθνή Συμφωνία για την Προστασία και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη της περιοχής του Πάρκου των Πρεσπών» συμβαλλόμενο μέρος στην οποία ήταν και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η ολοκληρωμένη διαχείριση της λεκάνης απορροής τοποθετήθηκε στον πυρήνα αυτής της συμφωνίας, η οποία προβλέπει μια μόνιμη ομάδα εμπειρογνωμόνων για τη διαχείριση των υδάτων ως μέρος των θεσμικών δομών που είχαν προβλεφθεί για τη διακρατική συνεργασία.
Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, σημειώθηκε πρόοδος στην αντιμετώπιση των κύριων προκλήσεων και στη βελτίωση της υδατικής διαχείρισης και πολιτικής σε ολόκληρη την περιοχή. Αυτό έχει συνδεθεί με τη σταδιακή εμβάθυνση και άνθηση της διασυνοριακής συνεργασίας μεταξύ μη κρατικών φορέων. Οι ΜΚΟ έχουν διαδραματίσει βασικό ρόλο στη στήριξη της διασυνοριακής διακυβέρνησης περί των υδάτων, εντοπίζοντας κενά γνώσης, ενισχύοντας τις δυνατότητες παρέμβασης των ενδιαφερομένων, υποστηρίζοντας ευνοϊκές μεταρρυθμίσεις και πολιτικές διαχείρισης των υδάτων, αυξάνοντας την τοπική ευαισθητοποίηση και εκτοπίζοντας μη βιώσιμες αντιλήψεις και πρακτικές. Η αποτροπή επιζήμιων έργων, όπως η επανενεργοποίηση των έργων εκτροπής του ποταμού Δεβόλη (Devolli), που είχαν προκαλέσει σημαντική περιβαλλοντική και κοινωνική βλάβη στη Μικρή Πρέσπα κατέστη δυνατή λόγω κοινής επιστημονικής και πολιτικής δράσης σε διασυνοριακό επίπεδο. Ο συντονισμός της δράσης σε διασυνοριακό επίπεδο είναι επιτακτικός, προκειμένου να ελεγχθεί η πλέον κρίσιμη απειλή για τις λίμνες των Πρεσπών – που είναι ο ευτροφισμός – και οι μη κρατικοί φορείς εργάζονται για την εναρμόνιση των μεθόδων παρακολούθησης των υδάτων, οι οποίες θα παρέχουν καλύτερες επιστημονικές γνώσεις και θα προωθήσουν ορθές αποφάσεις πολιτικής για τα ύδατα.
Η αποτελεσματική διαχείριση των κοινών υδάτινων πόρων αποτελεί μια πρόκληση, που περιλαμβάνει πολλούς παράγοντες. Η εμπειρία και οι γνώσεις που αποκτήθηκαν με την πάροδο των ετών της διασυνοριακής συνεργασίας στην Πρέσπα καταδεικνύουν ότι απαιτείται ανταλλαγή πληροφοριών και μακροπρόθεσμη κοινή επιστημονική κατανόηση για τον αποτελεσματικό σχεδιασμό δράσεων που θα αντιμετωπίζουν τις ανάγκες των οικοσυστημάτων και των ανθρώπων σε διασυνοριακό επίπεδο. Η δικτύωση και οι συνέργειες μεταξύ των τοπικών φορέων είναι ζωτικής σημασίας, και οι ΜΚΟ μπορούν να διαδραματίσουν καταλυτικό ρόλο στην προώθηση της χρηστής διακυβέρνησης των υδάτων. Πράγματι, οι παράγοντες της Πρέσπας έχουν προχωρήσει αρκετά μπροστά όσον αφορά τη δυνατή πρόοδο, προωθώντας τον διάλογο, οικοδομώντας εμπιστοσύνη και συναίνεση, ενισχύοντας τις συνέργειες και πραγματοποιώντας κοινές δράσεις. Σε κάθε περίπτωση, είναι το υψηλό επίπεδο δέσμευσης και το θεσμικό πλαίσιο που τελικά θα επιτρέψουν την αποτελεσματική διαχείριση του νερού στα διεθνή ύδατα. Η εξασφάλιση αυτών είναι ένα δύσκολο έργο, το οποίο απαιτεί σημαντικό χρόνο και χρηματοδότηση προκειμένου να ξεπεραστούν οι περιορισμοί που τίθενται από τις βραχυπρόθεσμες πολιτικές θητείες και να επιτευχθεί σημαντική μεταρρύθμιση.
Further reading
River basin management
Ramsar Convention Secretariat, 2010. River basin management: Integrating wetland conservation and wise use into river basin management. Ramsar handbooks for the wise use of wetlands, 4th edition, vol. 9. Ramsar Convention Secretariat, Gland, Switzerland https://www.ramsar.org/sites/default/files/documents/pdf/lib/hbk4-09.pdf
Transboundary water co-operation
UNECE, 2015. Policy Guidance Note on the Benefits of Transboundary Water Cooperation: Identification, Assessment and Communication
Comparative Study of Pressures and Measures in the Major River Basin Management Plans, report prepared for DG Environment of the European Commission
https://ec.europa.eu/environment/archives/water/implrep2007/pdf/Governance-Pressures%20and%20measures.pdf
Water governance in the transboundary Prespa basin
Gletsos, M., Kolaneci, M., Krstic, S., Tsiaousi, V., Parisopoulos, G. (2012) Towards Transboundary Water Monitoring in the Prespa lakes. BALWOIS 2012, Ohrid, Republic of Macedonia - 28 May, 2 June 2012 http://balwois.com/wp-content/uploads/old_proc/593.pdf
Mantziou, D. (2014, May). Case Study: The Prespa Park Basin. Paper presented at the Counting our gains: Sharing experiences on identifying, assessing and communicating the benefits of transboundary water cooperation Workshop, Geneva, Switzerland
Mantziou, D. and Gletsos, M., (2011) The Development of Transboundary Cooperation in the Prespa Lakes Basin. In: Transboundary Water Resources Management: A Multidisciplinary Approach (Eds Ganoulis, J., Aureli, A. and Fried, J.), John Wiley and Sons Ltd, Weinheim
Prespa Park Agreement (2010). Agreement on the Protection and Sustainable Development of the Prespa Park Area
Prespa Park Declaration (2000). Declaration on the creation of the Prespa park and the environmental protection and sustainable development of the Prespa lakes and surroundings. Agios Germanos
Parisopoulos et al (2008, October). Advances towards transboundary water management in the Prespa Park. Paper presented at the IV International Symposium on Transboundary Waters Management, Τhessaloniki, Greece http://www.inweb.gr/twm4/presentations/Day_2/Session_3_I/10_Parisopoulos.pdf
PrespaNet joint position paper on Water Governance in the transboundary Prespa basin https://www.spp.gr/PrespaNet_Water_Position_Paper_EN.pdf
ΒΗΜΑΤΑ