2.1. Ευπάθεια οικοτόπων στην κλιματική αλλαγή: μια αξιολόγηση

Δρ. Tim van der Schriek

Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

Η επίδραση του κλίματος στην Πρέσπα – η εικόνα από το παρελθόν

Τα επίπεδα των λιμνών κυμαίνονταν έως τη δεκαετία του 1950 μέχρι και 2 μέτρα ετησίως και κατά 7-10 μέτρα σε βάθος δεκαετιών. Το νερό της Μικρής Πρέσπας έρεε ελεύθερα μέσα από το κανάλι του ισθμού, μεταφέροντας ιζήματα και θρεπτικά συστατικά στη Μεγάλη Πρέσπα. Καλλιεργημένες εκτάσεις εμφανίστηκαν γύρω από τη λίμνη και πλημμύρισαν ξανά, ενώ η ζώνη καλαμιώνων ακολούθησε την μετατόπιση της ακτογραμμής. Οι παραδοσιακές χρήσεις γης αξιοποίησαν με κόψιμο την πλευρά των καλαμιώνων προς τη στεριά χρησιμοποιώντας τα κομμένα καλάμια ως ζωοτροφή, αλλά και ως υλικό για κατασκευές δημιουργώντας έτσι υγρά λιβάδια και παρέχοντας περιοχές αναπαραγωγής ψαριών. Αυτή η δυναμική χρήση της ακτογραμμής συνέβαλε στην απομάκρυνση των οργανικών υλών και στην αναζωογόνηση των καλαμιώνων.

Η παραδοσιακή χρήση της ακρολιμνιάς εγκαταλείφθηκε σταδιακά μετά τη δεκαετία του 1960. Οι ποταμοί και τα ρυάκια εγκιβωτίστηκαν, και οι προσχωσιγενείς πεδιάδες αποστραγγίστηκαν, ενώ το σύστημα μικρής κλίμακας χωραφιών αντικαταστάθηκε από μεγάλα αρδευόμενα χωράφια με σταδιακή επικράτηση μονοκαλλιέργειας φασολιών. Αυτές οι αλλαγές αύξησαν την εισροή και την εναπόθεση ιζημάτων και θρεπτικών ουσιών στη Μικρή Πρέσπα. Οι διακυμάνσεις της στάθμης της λίμνης άλλαξαν εύρος και μοτίβο, καθώς ο ποταμός Δεβόλης (Devolli) στην Αλβανία συνδέθηκε με τη Μικρή Πρέσπα σε ένα σύστημα απόληψης νερού που έφερε ιζήματα του ποταμού στο ΝΔ Αλβανικό άκρο της λίμνης, ενώ κατασκευάστηκε και ένα θυρόφραγμα στο κανάλι του ισθμού προκειμένου να ελέγχεται η ροή του νερού προς τη Μεγάλη Πρέσπα.

Διαχείριση στάθμης υδάτων στην Πρέσπα – η τρέχουσα κατάσταση

Πρόσφατα η διαχείριση της Μικρής Πρέσπας έχει επικεντρωθεί στη διατήρηση της λίμνης και στη ρύθμιση της στάθμης του νερού εντός στενά καθορισμένων ορίων (με ετήσια διακύμανση περίπου 1 m ετησίως). Χωρίς αυτά τα μέτρα, η λίμνη θα είχε αποστραγγιστεί, ρέοντας προς τη Μεγάλη Πρέσπα, και θα είχε σχεδόν εξαφανιστεί μετά το 1987, και μαζί με αυτή όλοι οι χώροι φωλιάσματος πουλιών και τα υγρά λιβάδια. Η αποστράγγιση ολόκληρης της λίμνης θα μπορούσε να είχε δημιουργήσει μια εφάπαξ ανύψωση της στάθμης της Μεγάλης Πρέσπας κατά μέγιστο ως περίπου 15 έως 20 εκατοστά, λαμβανομένης υπόψη της μικρής ποσότητας νερού που περιέχει η Μικρή Πρέσπα.

Υπήρξαν ανεπιθύμητες συνέπειες αυτής της διαχείρισης των υδάτων, όπως η επέκταση των καλαμιώνων και ο επιταχυνόμενος ευτροφισμός. Αυτές οι αρνητικές συνέπειες συνδέονται με τη μακροπρόθεσμη σταθεροποίηση της στάθμης της λίμνης, τη συσσώρευση οργανικών υλικών, την μη απομάκρυνση θρεπτικών ουσιών και ιζημάτων, και την απουσία εκροής νερού. Επιπλέον, η στάσιμη αβαθής υδάτινη μάζα της Μικρής Πρέσπας είναι πολύ ευαίσθητη στις αυξήσεις της θερμοκρασίας του αέρα, οι οποίες αυξάνουν άμεσα τη θερμοκρασία των επιφανειακών υδάτων.

Οι διακυμάνσεις της στάθμης της Μικρής Πρέσπας σχετίζονται στενά με τις βροχοπτώσεις κατά τη διάρκεια της υγρής περιόδου. Έχει σημειωθεί μια αύξηση στη διάρκεια της ξηρασίας και μείωση των βροχοπτώσεων κατά τη διάρκεια των ξηρών ετών. Κατά τη διάρκεια των ξηρών ετών, οι διακυμάνσεις της στάθμης της λίμνης είναι σχεδόν ανύπαρκτες και το νερό της λίμνης είναι στάσιμο. Η χαμηλή στάθμη της λίμνης κατά τη διάρκεια των ξηρών ετών διευκολύνει επίσης την εξάπλωση της φωτιάς στους καλαμιώνες.

Μοντελοποίηση των μελλοντικών επιπτώσεων των κλιματικών αλλαγών στις λίμνες των Πρεσπών

Αυτά τα ευρήματα βελτιώνουν την κατανόησή μας για τις μελλοντικές (μοντελοποιημένες) επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στις λίμνες. Ένας από τους στόχους του προγράμματος LIFE Prespa Waterbirds είναι να θωρακιστεί η διαχείριση των υγρότοπων έναντι των αλλαγών του κλίματος» με την πρόβλεψη των μελλοντικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Οι προβλέψεις για το κλιματικό μοντέλο της λεκάνης των Πρεσπών δείχνουν ότι στο μέλλον η συχνότητα (εξαιρετικά) ξηρών ετών θα αυξηθεί, ενώ θα αυξηθούν επίσης η θερμοκρασία και η εξάτμιση. Αυτό θα επηρεάσει τη στάθμη της λίμνης – καθώς η μελλοντική διακύμανση της στάθμης της λίμνης θα μειωθεί περαιτέρω και τα χρόνια με εξαιρετικά χαμηλή στάθμη θα αυξηθούν σε συχνότητα – καθώς και τη θερμοκρασία της λίμνης όπως επίσης και τις φωτιές στους καλαμιώνες. Οι αρνητικές συνέπειες που σχετίζονται με την τρέχουσα διαχειριστική προσέγγιση είναι πιθανό να ενισχυθούν σύμφωνα με τα σενάρια για τη μελλοντική αλλαγή του κλίματος.

Στα πλαίσια του προγράμματος LIFE Prespa Waterbirds, προτάθηκαν προσαρμογές στη διαχείριση του συστήματος λίμνης – υγρότοπων της Μικρής Πρέσπας, προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν τα προβλήματα που συνδέονται με τη μελλοντική αλλαγή του κλίματος. Αυτές οι συστάσεις ήταν, πρώτον, η ετήσια κοπή καλαμιώνων έως 30 εκατοστά κάτω από τη χαμηλότερη στάθμη του νερού κατά τη θερινή περίοδο, και η δημιουργία αντιπυρικών ζωνών στους καλαμιώνες. Δεύτερον, συστήθηκε επίσης να εφαρμοστεί μια διαχείριση των υδάτων η οποία θα επιτρέπει μεγαλύτερες ετήσιες διακυμάνσεις της στάθμης της λίμνης.

Further reading / exercises

For the full assessment of habitat vulnerability to climate change, please refer to the full study at https://www.prespawaterbirds.gr/action-a6-assessment-of-habitat-vulnerability-to-climate-change-to-establish-climate-change-proof-wetland-vegetation-management-weg-17184.html

In addition, the protocol for the assessment of climate change vulnerability can be downloaded here:

Climate Protocol for the implementation of the climate-change “habitat vulnerability” assessment

Please also find below examples of web-based climate change tools (for Attica, Greece and Palma, Majorca):

http://treasure.climpacts.gr/index.php/map-plots

http://treasure.climpacts.gr/index.php/line-graphs

Meteorological data for many locations -including Prespa- in Greece (in Greek):

http://meteosearch.meteo.gr/