4.3 Χρήση των παραπροϊόντων διαχείρισης

Ειρήνη Κουτσερή

Ειρήνη Κουτσερή

Εταιρία Προστασίας Πρεσπών

Εισαγωγή

Η διαχείριση της βλάστησης που βρίσκεται στην παράκτια ζώνη της Μικρής Πρέσπας, μέσω της κοπής που διενεργείται το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, παρέχει μια μεγάλη ποσότητα φυτικής βιομάζας, η οποία αποτελείται κυρίως από το κοινό καλάμι Phragmites australis,  το στενόφυλλο ψαθί Typha angustifolia και το λεπτόφυλλο ψαθί  Carex pseudocyperus. Η χρήση της εξαχθείσας βιομάζας από τους τοπικούς ενδιαφερόμενους ιδιώτες (π.χ. κτηνοτρόφους, γεωργούς) είναι ο κύριος στόχος του προγράμματος LIFE Prespa Waterbirds, καθώς αυτή προσφέρει τη δυνατότητα ανακύκλωσης των θρεπτικών συστατικών και θεωρείται ένας αποδοτικός από άποψη κόστους τρόπος για την προεετοιμασία ενός κοινοτικού συστήματος διαχείρισης που θα παρέχει κίνητρα στους ενδιαφερόμενους να συμμετέχουν ενεργά στη διαχείριση της βλάστησης, καθώς τα τελικά προϊόντα μειώνουν τα ετήσια κόστη τους.  

Η ΕΠΠ και το πρόγραμμα LIFE Prespa Waterbirds αξιολόγησαν τις πιθανές χρήσεις αυτής της βιομάζας, εξετάζοντας δύο δυνατότητες: (α) τη χρήση της βιομάζας ως ζωοτροφή για βοοειδή τον χειμώνα· και (β) τη χρήση της βιομάζας ως βελτιωτικό εδάφους για τα χωράφια φασολιών. Σε αυτή την ενότητα, περιγράφουμε τις διαδικασίες που χρησιμοποιούνται για την εμπλοκή των κτηνοτρόφων στη συλλογή της ζωοτροφής, και τα αποτελέσματα σε σχέση με την ποσότητα της εξαχθείσας βιομάζας και το επίπεδο της συμμετοχής (για την πειραματική χρήση της βιομάζας ως βελτιωτικού εδάφους, παρακαλούμε ανατρέξτε στην ενότητα 3.4). 

Χρήση της βιομάζας ως ζωοτροφής 

Σε ορισμένες περιοχές γύρω από τη Μικρή Πρέσπα, η διαχείριση της υγροτοπικής βλάστησης  χρησιμοποιείται εδώ και πολύ καιρό από τους κτηνοτρόφους ως μέσο για την εξαγωγή ζωοτροφής για τα βοοειδή τους. Χάρη σε αυτή την μακρόχρονη διαχείριση, η βλάστηση διατηρείται σε χαμηλά επίπεδα σε αυτές τις λίγες περιοχές (συνολικής έκτασης 20 εκταρίων), και έτσι αυτές χαρακτηρίζονται ως λιβάδια μάλλον παρά ως καλαμιώνες, με τους κτηνοτρόφους να εξάγουν αξιόλογες ποσότητες ζωοτροφής για τα ζώα τους τους. Επιπρόσθετα, ορισμένες από αυτές τις περιοχές είναι ιδιωτικές και έτσι υπόκεινται σε ετήσια διαχείριση από τους ιδιοκτήτες τους.  

Οι εργασίες κοπής γύρω από τη λίμνη υπόκεινται σε τρεις κύριους παράγοντες: τη διενέργεια χρονισμό των παρεμβάσεων το καλοκαίρι προκειμένου να εξάγεται βιομάζα με την υψηλότερη θρεπτική αξία·  τη στάθμη του νερού το καλοκαίρι (από τον Ιούλιο και μετά)· και την ίδια τη δομή της βλάστησης (βλέπετε επίσης τις ενότητες 3.2 & 3.4). Οι κτηνοτρόφοι,  από παλιά, είχαν αντιληφθεί ότι η βλάστηση της παράκτιας ζώνης είναι πολύτιμη για τα κοπάδια τους εφόσον αυτή κοπεί κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, που είναι ακόμα πράσινη, και αυτό επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από τα αποτελέσματα της αξιολόγησης που διενεργήθηκε στα πλαίσια του παρόντος προγράμματος (βλέπετε ενότητα 3.4). Εντούτοις, τα υψηλά επίπεδα νερού το καλοκαίρι σημαίνουν ότι τα βαθύτερα τμήματα αυτών των περιοχών είναι κατακλυσμένα  από νερό, και έτσι η κοπή δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί εκεί μέχρι η στάθμη του νερού να μειωθεί, μειώνοντας έτσι το εύρος των πιθανών παρεμβάσεων από τους κτηνοτρόφους. Επιπρόσθετα, τα καλάμια θα εισβάλουν σταδιακά σε κάποια περιοχή, εάν η βλάστησή  της δεν κόβεται σε ετήσια βάση, και ύστερα από 2-3 έτη αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια σημαντική ποσότητα βλάστησης από όρθια ξηρά καλάμια, η οποία δεν λογίζεται επωφελής για το ζωικό κεφάλαιο.  

Το πρόγραμμα LIFE Prespa Waterbirds λειτούργησε σε δύο κύρια επίπεδα προκειμένου να προωθήσει τη χρήση της βιομάζας ως ζωοτροφής για τους τοπικούς κτηνοτρόφους: 

(α) οι περιοχές που περιείχαν  όρθια, ξηρά στελέχη καλαμιών κόπηκαν και καθαρίστηκαν μέσω των αρχικών παρεμβάσεων του προγράμματος, περιλαμβανομένων των βαθύτερων τμημάτων όπου αυτό ήταν εφικτό, παρέχοντας έτσι μεγαλύτερες εκτάσεις για την εξαγωγή πολύτιμης βιομάζας κατά τα επόμενα έτη· 

(β) συμπληρώνοντας τις δραστηριότητες των κτηνοτρόφων, με την εκτέλεση πρόσθετων εργασιών δεματοποίησης και κοπής το φθινόπωρο μέσω του προγράμματος LIFE Prespa Waterbirds, και παρέχοντας τη δυνατότητα στους κτηνοτρόφους να εφαρμόσουν τη διαχείριση βλάστησης σε μεγαλύτερες περιοχές, για τις οποίες υπό διαφορετικές συνθήκες δεν θα έδειχναν ενδιαφέρον ενώ ούτε θα είχαν τα μέσα για να τις διαχειριστούν από μόνοι τους, με ένα προφανές αντισταθμιστικό όφελος που μεταφράζεται  σε αυξημένη ποσότητα βιομάζας που θα χρησιμοποιηθεί ως ζωοτροφή και επομένως σε μεγαλύτερα οφέλη.  

Διαδικασία διανομής 

Στην παράκτια ζώνη πραγματοποιούνται παρεμβάσεις σε μεγάλες κοινοτικές και δημόσιες εκτάσεις· οι κοινοτικές εκτάσεις ανήκουν στον Δήμο Πρεσπών, και εκχωρούνται σε Δημοτικές ενότητες (υποδιαιρέσεις των δήμων, που χονδρικά αντιστοιχούν σε χωριά) για να υποστούν διαχείριση ως λιβάδια, ενώ  οι δημόσιες εκτάσεις ανήκουν  στο Ελληνικό κράτος. 

Κάθε έτος, ο ΦΔΕΠΠ δημοσιεύει μια ανακοίνωση απευθυνόμενη  στους κτηνοτρόφους οι οποίοι καλούνται να εκδηλώσουν το ενδιαφέρον τους για την κοπή της βλάστησης στην παράκτια ζώνη και τη λήψη της βιομάζας καλαμιών από τη διαχείριση της υγροτοπικής βλάστησης. Ευθύς μόλις ολοκληρωθεί η διαδικασία των αιτήσεων, ο ΦΔΕΠΠ, μαζί με την ΕΠΠ, η οποία υλοποιεί το πρόγραμμα LIFE Prespa Waterbirds, αποφασίζει για το πώς θα γίνει η εκχώρηση της κοπής των διαφόρων περιοχών, και συνακόλουθα η διανομή της βιομάζας στους κτηνοτρόφους, σύμφωνα με συγκεκριμένα κριτήρια, όπως είναι:

1. Η σχέση του κτηνοτρόφου με τη δημοτική ενότητα στην οποία θα λάβει χώρα η διαχείριση, δηλαδή οι κτηνοτρόφοι των οποίων οι κτηνοτροφικές μονάδες βρίσκονται εντός συγκεκριμένων δημοτικών ενοτήτων έχουν υψηλότερη προτεραιότητα για την υλοποίηση της διαχείρισης σε αυτές τις ενότητες· μόνο εάν δεν υπάρχει εκδηλωμένο ενδιαφέρον από τους κτηνοτρόφους μιας συγκεκριμένης ενότητας, μπορεί η διαχείριση και συλλογή βιομάζας να εκχωρηθεί σε κτηνοτρόφους από άλλες δημοτικές ενότητες. 

2. Η ικανότητα των κτηνοτρόφων να πραγματοποιήσουν οι ίδιοι τις εργασίες κοπής και συλλογής (δεματοποίησης) της βιομάζας, δηλαδή οι κτηνοτρόφοι που διαθέτουν τον κατάλληλο εξοπλισμό και μπορούν από μόνοι τους να πραγματοποιήσουν τη διαχείριση μιας περιοχής, έχουν προτεραιότητα έναντι των κτηνοτρόφων οι οποίοι δεν μπορούν να συνεισφέρουν, ή μπορούν να συνεισφέρουν σε μικρότερο βαθμό, στην υλοποίηση της διαχείρισης και στη συλλογή της βλάστησης.  

3. Το μέγεθος του ζωικού κεφαλαίου λαμβάνεται επίσης υπόψη, όταν αποφασίζεται η ποσότητα της βιομάζας που δικαιούται να λάβει κάθε κτηνοτρόφος.  

Τα τρία παραπάνω κριτήρια χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και συνδυαστικά, ενώ πραγματοποιείται συνεχής αλληλο-ενημέρωση και συζητήσεις μεταξύ των κτηνοτρόφων, της ΕΠΠ και του ΦΔΕΠΠ καθ’ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού και του φθινοπώρου, για την αναδιαμόρφωση και προσαρμογή στις καιρικές συνθήκες, την πρόοδο των δραστηριοτήτων και το επίπεδο συμμετοχής από τους κτηνοτρόφους. Ουσιαστικά, η διαχείριση ξεκινά με την εφαρμογή των εργασιών κοπής από τους κτηνοτρόφους, ενώ η ΕΠΠ και το πρόγραμμα LIFE παρεμβαίνουν με επιπλέον εργασίες κοπής και δεματοποίησης προκειμένου να υποστηριχθούν οι εργασίες των κτηνοτρόφων και να επιτευχθεί η διαχείριση πρόσθετων περιοχών, εάν αυτό είναι αναγκαίο, εκεί όπου οι κτηνοτρόφοι δεν μπορούν να παρέμβουν, είτε λόγω πρακτικών περιορισμών είτε λόγω μειωμένου ενδιαφέροντος.  

Ποσότητες και χρήση της εξαγόμενης βιομάζας  

Κατά τη διάρκεια των τριών ετών μεταξύ 2018 και 2020, έχει υπολογιστεί ότι οι συνδυασμένες προσπάθειες του προγράμματος LIFE Prespa Waterbirds και των τοπικών κτηνοτρόφων έχουν επιτύχει την εξαγωγή 570 τόνων βιομάζας υγροτοπικής βλάστησης, από τους οποίους το 95% έχει χρησιμοποιηθεί κατά μέσο όρο από 20 κτηνοτρόφους ως ζωοτροφή για τα κοπάδια τους. Ταυτόχρονα, οι κτηνοτρόφοι όχι μόνο έχουν συνεισφέρει στις εργασίες κοπής στο πλαίσιο της διαχείρισης (βλέπετε επίσης ενότητα 4.3), αλλά φαίνεται ότι το ενδιαφέρον τους έχει οδηγήσει επίσης σε μια αυξημένη συνεισφορά στις δραστηριότητες δεματοποίησης (δηλαδή συλλογής της βλάστησης σε  δέματα)· το 2020, το 60% περίπου των δραστηριοτήτων δεματοποίησης πραγματοποιήθηκε από κτηνοτρόφους. 

Το 2021, με βάση τις διαδικασίες αιτήσεων που έλαβαν χώρα νωρίτερα κατά το τρέχον έτος, φαίνεται ότι υπάρχει ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, με 21 κτηνοτρόφους να υποβάλουν αίτηση για συμμετοχή στη διαχείριση της βλάστησης υγρότοπου. 

Δέσιμο καλαμιού σε μπάλες, Αρχείο ΕΠΠ/Χ. Νικολάου

Διδάγματα που αντλήθηκαν και τα οποία επηρεάζουν το μέλλον της εφαρμογής 

Όπως έχει σημειωθεί νωρίτερα στην ενότητα 4.2., οι μακροχρόνιες λύσεις που υιοθετούνται  από τους ενδιαφερόμενους είναι πάντα προτιμότερες, καθώς εξασφαλίζουν τη συνέχεια των ενεργειών πέρα από τα πλαίσια ενός προγράμματος, και ταυτόχρονα αποτελούν σημαντικούς παράγοντες για τη διατήρηση των ιδανικών συνθηκών στους υγρότοπους. Κατά τη διάρκεια αυτού του τριετούς χρονικού διαστήματος, υπάρχει μια σαφής αύξηση της συμμετοχής από ενδιαφερόμενους, η οποία οφείλεται στα αυξανόμενα οφέλη που προκύπτουν από τη χρήση της εξαγόμενης βιομάζας. Ο ρόλος της ΕΠΠ μέσω του προγράμματος LIFE Prespa Waterbirds είναι να προωθεί αυτό το σύστημα διαχείρισης και να συμπληρώνει το έργο των κτηνοτρόφων προκειμένου να επιτυγχάνονται οι μέγιστοι στόχοι διαχείρισης και να υποστηρίζεται η έγκαιρη ολοκλήρωση των εργασιών. Πέρα από το πρόγραμμα LIFE Prespa Waterbirds, είναι πιθανόν ετήσιες δραστηριότητες διατήρησης, όπως αυτές ορίζονται και εγκρίνονται από τον ΦΔΕΠΠ, να εκτελούνται σε μεγάλο βαθμό από τους κτηνοτρόφους, με την ΕΠΠ να υποστηρίζει τη διαχείριση των υγρότοπων με πρόσθετες δραστηριότητες σε ετήσια βάση.  

ΒΗΜΑΤΑ