Κύριες απειλές για τις αξίες του συστήματος

Ξεκινώντας με πολύ βασικές πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση των πολύτιμων ενδημικών μορφών του βένθους και με βάση όλα τα διαθέσιμα δεδομένα, δεν υπήρξαν ανησυχητικές ενδείξεις για την κατάσταση οποιουδήποτε ενδημικού είδους ψαριού στις λίμνες. Αντίθετα, οι σταθερά μικροί πληθυσμοί ορισμένων ερωδιών και η παύση φωλιάσματος της χαλκόκοτας ήταν ισχυρές ενδείξεις ότι οι φθίνουσες επιφάνειες των ρηχών ανοιχτών υδάτινων περιοχών θα μπορούσαν να είναι ένας κύριος περιοριστικός παράγοντας. Ταυτόχρονα, η ποιότητα του νερού των δύο λιμνών έχει σαφώς επιδεινωθεί τα τελευταία 40 χρόνια, κάτι που γίνεται ολοένα πιο εμφανές με την πάροδο του χρόνου.   

Παρακάτω περιγράφονται εν συντομία οι τρεις τρέχουσες σημαντικές απειλές για το οικοσύστημα των λιμνών που καταφέραμε να εντοπίσουμε μέσω ενός συνδυασμού βιβλιογραφικών αναζητήσεων και στοχευμένης έρευνας.   

A. Υπερβολική επέκταση των καλαμιώνων Phragmites australis (κοινό καλάμι)

Στο παρελθόν τα κοινά καλάμια που αναπτύσσονταν φυσικά στις άκρες των λιμνών τα διαχειρίζονταν οι κάτοικοι, με το να τα κόβουν και να τα χρησιμοποιούν  ως οικοδομικά υλικά και ζωοτροφές για βοοειδή, να τα καίνε ώστε να απομακρύνουν τα  νεκρά στελέχη πάνω από τη στάθμη του εδάφους για τη διευκόλυνση παραδοσιακών  μεθόδων αλιείας, αλλά και με απευθείας επιτόπου βόσκηση και ποδοπάτηση από βοοειδή.  Στο παρελθόν, όλες αυτές παρεμβάσεις είχαν άμεσες οικονομικές επιπτώσεις. Οι τεχνολογικές εξελίξεις, μαζί με τις κοινωνικο-πολιτιστικές και οικονομικές εξελίξεις, άλλαξαν τα μέσα διαβίωσης και τις επιλογές του πρωτογενούς τομέα, και οδήγησαν στη σταδιακή εγκατάλειψη των παραδοσιακών χρήσεων, αφήνοντας την παράκτια ρηχή ζώνη της λίμνης χωρίς άλλες παρεμβάσεις διαχείρισης, εκτός από τις σποραδικές ανεξέλεγκτες πυρκαγιές. Ως αποτέλεσμα, ο καλαμιώνας άρχισε σταδιακά να επεκτείνεται  στις ρηχές περιοχές γύρω από την περίμετρο  της λίμνης, οι οποίες πλημμυρίζουν εποχιακά την άνοιξη και αποτελούν σημαντικούς βιότοπους, όταν είναι ελεύθερες από καλάμια. Οι ρηχές ανοιχτές περιοχές, δηλαδή εκείνες που δεν καλύπτονται από υφιστάμενα παλαιά στελέχη καλαμιών, αποτελούν βασικές περιοχές διατροφής για τα πολύτιμα, μεγάλα, σπάνια υδρόβια πτηνά και τους κύριους χώρους αναπαραγωγής  όλων των φυτόφιλων ψαριών. Εκτός από την επέκταση των καλαμιών, η κλιματική αλλαγή προκαλεί μικρότερες διακυμάνσεις της στάθμης του νερού, και έτσι οι πλημμυρισμένες περιοχές που βρίσκονται έξω από τους καλαμιώνες μειώνονται σε έκταση κατά τα έτη που χαρακτηρίζονται από χαμηλή στάθμη νερού.  Ως αποτέλεσμα, η συρρίκνωση αυτών των βιότοπων έχει δραματικές επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα διατροφής των πτηνών και στην επιτυχία αναπαραγωγής των ψαριών, συμπεριλαμβανομένου του κυπρίνου, που έχει την υψηλότερη εμπορική αξία για την τοπική αλιεία. Η δυναμική επέκταση του κοινού καλαμιού ευνοείται από την αύξηση της περιεκτικότητας των νερών σε θρεπτικά συστατικά (που προέρχονται κυρίως από τη γεωργική εκμετάλλευση) και τις υψηλότερες μέσες θερμοκρασίες των νερών. Ταυτόχρονα οι κλιματικές συνθήκες, όπως οι παρατεταμένες ξηρασίες, καθιστούν την επέκταση των πυρκαγιών σε μεγάλες περιοχές καλαμιώνων μια πρόσθετη απειλή.  

B. Συνεχιζόμενος ευτροφισμός 

Η αυξανόμενη τροφική κατάσταση της Μικρής Πρέσπας (και της Μεγάλης Πρέσπας σε μικρότερο βαθμό) οφείλεται κυρίως στις αυξημένες ποσότητες θρεπτικών συστατικών που ρέουν στην λίμνη, κυρίως από τη γεωργία. Η διαδικασία αυτή μπορεί να ενισχυθεί με τη μείωση των βροχοπτώσεων, τη μείωση του όγκου των υδάτων, τους βραδύτερους ρυθμούς ανανέωσης του νερού κλπ., κυρίως λόγω της αλλαγής του κλίματος και των αποφάσεων διαχείρισης του νερού. Οι άμεσες απειλές για τους οργανισμούς μπορούν να είναι πολύπλευρες: τοξίνες από κυανοφύκη που συσσωρεύονται στους ιστούς ή σκοτώνουν άμεσα ασπόνδυλα, ψάρια, αμφίβια,  και άλλα σπονδυλωτά· τα ψάρια καθίστανται ακατάλληλα για κατανάλωση· το νερό γίνεται ακατάλληλο για την άρδευση καρποφόρων φυτών· παρουσιάζεται υπερανάπτυξη του πλαγκτού και της υδρόβιας βλάστησης· οι ολοένα πιο ανοξικές συνθήκες στον πυθμένα οδηγούν σε εκπτώχευση  της εκεί βιοποικιλότητας· τα νερά γίνονται ακατάλληλα για δραστηριότητες αναψυχής. Πέρα από ένα συγκεκριμένο, αλλά δύσκολα προσδιορίσιμο, κατώφλι, το οικοσύστημα των λιμνών μπορεί να καταρρεύσει. Υπάρχουν άμεσες επιπτώσεις για την ανθρώπινη οικονομία που σχετίζονται με την υποβάθμιση της αλιείας και του τουρισμού, τις θεαματικές αλλαγές στα τοπία, και αλυσιδωτές αντιδράσεις και αλλαγές σε διάφορες βιοκοινότητες, πολλές από τις οποίες είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο να προβλεφθούν. Οι καλαμιώνες – και η παράκτια βλάστηση γενικά – έχουν περιγραφεί ως δυνητικές «παγίδες»  για ρύπους, αλλά  και ως πηγή που προσθέτει ρύπους στη στήλη του νερού· οι καλαμιώνες μπορούν να κατακρατούν θρεπτικά στοιχεία από τις γειτονικές καλλιέργειες στην παράκτια ζώνη, αλλά παρέχουν επίσης θρεπτικές ουσίες στο νερό κατά την αποσύνθεση, με τον πολύπλοκο ρόλο τους ως παγίδες ή πηγές θρεπτικών συστατικών ανάλογα με διάφορους παράγοντες όπως είναι ο χρόνος κατακράτησης, ο ρυθμός φόρτωσης, η εποχικότητα, και ο ρυθμός αποσύνθεσης των φυτών, μεταξύ άλλων. 

Γ.  Συρρίκνωση του όγκου και της επιφάνειας του νερού των λιμνών, μείωση του εύρους διακύμανσης της στάθμης του νερού 

Αυτά οφείλονται τόσο στη φυσική μείωση των κατακρημνισμάτων (βροχή και τήξη χιονιού) που εισέρχονται στις λίμνες όσο και στην υψηλότερη εξάτμιση που αποδίδονται στην κλιματική αλλαγή, αλλά επίσης συνδέονται με τα είδη διαχείρισης που εφαρμόζουν οι άνθρωποι μέσω ειδικών υδρολογικών παρεμβάσεων με υποδομές που φτιάχτηκαν για τον έλεγχο της στάθμης του νερού. Ο σκοπός της κατασκευής και διαχείρισης αυτών των υποδομών είναι: α. Η διατήρηση της Μικρής Πρέσπας ως λίμνη, χωρίς δραματική συρρίκνωση της επιφάνειάς της· β. Η αποτροπή πλημμυρών στα γειτονικά καλλιεργούμενα χωράφια (που παραχωρήθηκαν σε ιδιώτες πριν από μερικές δεκαετίες μετά την κατασκευή του αρδευτικού δικτύου)·  και γ. Η εξασφάλιση επαρκούς ποσότητας νερού για άρδευση. Όλοι αυτοί οι παράγοντες έχουν οδηγήσει σε ένα είδος διακύμανσης της στάθμης του νερού, τόσο μέσα στο έτος όσο και ανάμεσα στα έτη, η οποία αποκλίνει σημαντικά από τα φυσικά πρότυπα διακυμάνσεων στα οποία έχουν προσαρμοστεί οι βιότοποι, τα φυτά και τα ζώα της λίμνης για χιλιετίες.  Αυτό το σχετικά νέο τεχνητό καθεστώς περιλαμβάνει ορισμένους στόχους διατήρησης, που υπάρχουν στις αποφάσεις  για την ετήσια μέγιστη στάθμη του νερού κατά την άνοιξη και το καλοκαίρι, αλλά απέχει ακόμα πολύ από την κάλυψη των αναγκών όλων των οργανισμών και του φυσικού οικοσυστήματος, που είναι πρόκληση να συνδυαστούν  με τις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες και προτεραιότητες.    

Οι παράγοντες Α, Β και Γ αντιπροσωπεύουν τις κύριες απειλές και πιέσεις για τις κύριες αξίες και την ακεραιότητα του οικοσυστήματος των Πρεσπών. Οι τρεις αυτοί παράγοντες είναι πολύ στενά συνδεδεμένοι μεταξύ τους. 

Για τον Παράγοντα Α πρέπει να βρούμε νέους τρόπους για να σταματήσουμε την επέκταση των καλαμιώνων σε ανοιχτές περιοχές με ρηχά νερά. Ταυτόχρονα, αναγνωρίζοντας ότι οι καλαμιώνες παίζουν ένα επωφελή ρόλο για την άγρια ζωή (π.χ. παρέχοντας ένα υπόστρωμα για τις φωλιές πολλών υδρόβιων πτηνών και τις αποικίες αναπαραγωγής τους), στόχος είναι η δημιουργία του ιδανικού μωσαϊκού από αδιατάρακτα τμήματα καλαμιώνων, τα οποία θα εξυπηρετήσουν κάποιες ανάγκες της άγριας ζωής, και από τμήματα χωρίς καλαμιώνες προκειμένου να εξυπηρετηθούν διαφορετικές ανάγκες (όπως είναι η διατροφή πουλιών  και η ωοτοκία ψαριών). Ωστόσο, προκειμένου να καταστεί δυνατή η βιώσιμη εφαρμογή αυτής της διαχείρισης σε διαρκή βάση, η πρόκληση είναι να συνδεθεί με τις οικονομικές δραστηριότητες των τοπικών πληθυσμών, έτσι ώστε η διαχείριση των καλαμιώνων να καλύπτεται από οικονομικά οφέλη για την τοπική κοινότητα. 

Εργαζόμενοι ενάντια στην αυξανόμενη τροφική κατάσταση των λιμνών (Παράγοντας Β) πρέπει να βρούμε τρόπους να ελαχιστοποιήσουμε, και τελικά να σταματήσουμε τη είσοδο περαιτέρω θρεπτικών συστατικών στη λίμνη.  Για να το πετύχουμε αυτό, πρέπει να εργαστούμε με τους αγρότες και τους κρατικούς φορείς, με τη νομοθεσία και τα θεσμικά όργανα, και ταυτόχρονα να εργαστούμε σε ένα πρόγραμμα για την αποτελεσματική απομάκρυνση των θρεπτικών συστατικών που διατηρούνται εντός της παράκτιας βλάστησης και ιδιαίτερα εντός των καλαμιώνων.   

Για τον Παράγοντα Γ μπορούμε να κάνουμε πολύ λίγα σε τοπικό επίπεδο για να σταματήσουμε και να αντιστρέψουμε τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.  Ωστόσο, μπορούμε να κάνουμε αρκετά πράγματα για να βοηθήσουμε το οικοσύστημα των λιμνών να προσαρμοστεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στις τρέχουσες αλλαγές, οι οποίες θα εξυπηρετούν τόσο τις ανάγκες της άγριας ζωής όσο και τις ανάγκες των ανθρώπων, με τον καλύτερο δυνατό συνδυασμό.